نگاهی به آثار تاریخی و معماری نخجوان
- مقبره مومنه خاتون
- غار اصحاب کهف
- مسجد زاویه
- مجموعه امامزاده
- حمام اسماعیل‌خان
- مقبره قره باغلار
- مقبره یوسف کوسیراوغلی
- نقوش باستانی غار گمی قایا
- مقبره گلستان
- خرابه گیلان
- سردخانه بوزخانا
- خانقاه النیجه
- پل گوزبل
- سرای احسان خان
آثار تاریخی و معماری
جمهوری خودمختار نخجوان
جمهوری خودمختار نخجوان در کوهپایه‌های رشته‌کوه‌های قفقاز کوچک در 51-38 و 52-39 شمالی و 37-44 و 13-46 شرقی واقع است.
این منطقه از شمال و شمال غرب به جمهوری ارمنستان، از جنوب و جنوب غرب و در امتداد رود ارس با جمهوری اسلامی ایران و در قطعه کوچکی در سمت غرب با جمهوری ترکیه هم مرز است. جمهوری خودمختار نخجوان قریب به چهار صد و هشتاد هزار نفر جمعیت دارد و دارای طبیعت بسیار زیبا و دست نخورده است. اردوباد، جلفا، شرور، شاهبوز، کنگرلی، بابک و . . . از بخش‌های مهم آن به شمار می‌آیند. مردم این جمهوری همگی مسلمان و شیعه مذهب‌اند. شایان‌ذکر است که تلاش کمونیسم در طول 70 سال در جهت کم رنگ نمودن اعتقادات دینی این مردم بی‌نتیجه بوده است (اعتقاد خاص مردم به غار اصحاب کهف و امامزاده، مصداقی است بر این موضوع).
نخجوان از لحاظ سیاسی و طبیعی در گذر زمان بارها دست‌خوش تحولات شده و به‌دفعات به عنوان پایتخت دول متعدد انتخاب و موردتوجه سلاطین وقت بوده است. عبور جاده ابریشم در قرون گذشته، نخجوان را به مکانی مهم از لحاظ تجاری و اقتصادی بدل نموده بود. ناگفته نماند که نویسندگان، شعرا و هنرمندان بزرگی چون معمار عجمی، جلیل محمدقلی زاده، بهروز کنگرلی و بسیاری از بزرگان دیگر، از این سرزمین بوده‌اند.
در عصر حاضر نیز هم مرزی این سرزمین با جمهوری اسلامی ایران، ترکیه و ارمنستان این منطقه را به منطقه‌ای استراتژیک تبدیل نموده است.
اطلاعات موجود در این جزوه آشنایی مختصری است با آثار تاریخی سرزمین نخجوان.
« مقبره مومنه خاتون»
مومنه خاتون به مدت دو سال یعنی از 1132 تا 1135 همسر طغرل دوم یکی از سلاطین سلجوقی بوده است. مومنه خاتون به عقل و کمال شهرت داشته است و نقش مهمی در پایان دادن و اغتشاشات در زمان حکومت (( اتا بیلر)) آذربایجان داشته است.
مقبره مومنه خاتون توسط (( استاد عجمی )) فرزند ابوبکر در سال 1186 میلادی احداث گردیده است.
مقبره در داخل شهر نخجوان قرار دارد و به عنوان سمبل شهر نخجوان به‌حساب می‌آید. البته در زمان احداث، کاملاً خارج از محدوده شهر بوده است. مقبره از دو قسمت تشکیل یافته: 1- سردابه 2- بنا . هر دو قسمت به فرم یک ده ضلعی است و بلندی آن 27 متر می‌باشد.
بر روی هر کدام از اضلاع خارجی بنا نقوش اسلیمی‌بسیار زیبایی به چشم می‌خورد که با آیاتی از قرآن مجید به خط کوفی کادربندی شده‌اند. در قسمت فوقانی بنا نیز آیاتی از قرآن کریم بر روی کاشی‌هایی به رنگ فیروزه و با خط کوفی، زیبایی خاصی به بنا داده است. در گذشته دو مناره در کنار مقبره وجود داشته که امروزه اثری از آن‌ها باقی نمانده است.
غار اصحاب کهف»
در بیست کیلومتری شهر نخجوان غاری وجود دارد که به غار اصحاب کهف معروف است. مردم منطقه به این که این غار واقعاً غاری است که در قرآن آمده است اعتقاد خاصی دارند همه‌روزه تعداد زیادی زائر جهت قربانی کردن و ادای نذر و زیارت به این محل می‌آیند. اثبات علمی واقعی بودن غار اصحاب کهف مشکل است.
« مسجد زاویه »
احداث این مسجد به قرون 17 و 18 میلادی بر می‌گردد و نیز همان‌گونه که از عکس پیدا است بیشتر به یک قلعه یا عمارت است تا مسجد، دلیل این تضاد به تأثیرمعماری اروپا در معماری شرق بر می‌گردد.
این مسجد در خیابان حیدر علی‌اف واقع‌شده و امروزه به عنوان مجلس زنان از آن استفاده می‌شود.
« مجموعه امام زاده»
این مجموعه در محله ((اتابک لر)) و در قسمت غربی شهر نخجوان واقع است. این مجموعه در دوران صفویه و جهت عبادت و راحتی زوار زیادی همه‌روزه جهت زیارت به این مکان می‌آیند. بهروز کنگرلی نیز در مجاورت این امامزاده به خاک سپرده شده است.
« سرای احسان خان »
این عمارت در قرن هجدهم و برای یکی از فئودال‌های آن زمان ساخته شده است. سرای احسان خان در پشت مقبره مومنه خاتون واقع است و امروزه به صورت موزه مورداستفاده قرار می‌گیرد.
ایوان‌های زیبا و پنجره‌های مشجر آن جلوه خاصی به بنا داده و آن را بسیار متمایز کرده است.
« مقبره قره باغلار»
این مقبره در روستای قره باغلار از توابع شهرستان کنگرلی واقع است که در قرن چهاردهم میلادی احداث گردیده ولی متأسفانه از معمار آن اطلاعی در دست نیست. این مقبره بر خلاف سایر مقبره‌ها از دوازده نیم استوانه تشکیل شده است که فرم بسیار زیبایی به این بنا بخشیده و وجود نقوشی به خط کوفی که مزین به نام الله محمد و جملاتی چون لاله الا الله با طراحی مربع شکل و کاشی‌های فیروزه‌ای است ، این مقبره را از سایر مقبره‌ها جدا نموده است . در صحن این مقبره دو مناره وجود دارد که گفته می‌شود مدرسه دینی بوده ولی هم اکنون ، جز قسمت‌هایی از فونداسیون آن چیزی باقی نمانده است در قرن چهاردهم میلادی مناره‌ها از نو مرمت گردیده‌اند.
« مقبره یوسف کوسیر اوغلی »
مقبره فوق در سال 1162 میلادی در محله کنونی شهاب و توسط معمار عجمی احداث شده است. این مقبره نیز مانند مومنه خاتون از دو قسمت سرد آبه و بنا تشکیل یافته و دارای فرمی هشت‌ضلعی است که هر ضلع آن منقوش به نقوش اسلیمی‌بسیار زیبایی است. بر سردر ورودی این بنا، نام یوسف کوسیر اوغلی با القاب وی به خط نسخ نوشته شده است که جلوه زیبایی به مقبره بخشیده و در محل فوقانی بنا، آیات قرآن کریم به خط زیبای کوفی و با طراحی به‌ظاهر پیچیده نقش بسته است. مقبره فوق فعلاً در دست مرمت و بازسازی است.
نقوش باستانی « گـَمی قایا »
در محدوده شهرستان اردوباد و در منطقه‌ای بنام نبی یوردی ( Nabi yurdi) و در جوار ییلاق‌های زیبای قارانقوش ( Garangush) سنگ‌هایی با نقوش مختلف یافت شده است که قدمت تقریبی آن‌ها چهارده الی دوازده هزار سال قبل از میلاد مسیح تخمین زده می‌شود و لیکن اطلاعات دقیقی در این زمینه وجود ندارد.
بر روی این سنگ‌ها نقوش: انسان، حیوانات وحشی ، شکار و نیز بسیاری از نقوش سمبلیک به چشم می‌خورد. وجود چنین تصاویری تأییدی است بر وجود زیستگاه‌های انسان اولیه در این منطقه و نیز اثباتی بر تاریخ کهن این سرزمین.
« مقبره گلستان »
این مقبره در روستای گلستان شهر جلفا و در چهل کیلومتری نخجوان واقع‌شده و گفته می‌شود که این مقبره توسط شاگردان استاد عجمی و در قرن سیزده میلادی احداث گردیده است. این بنا نیز مانند سایر مقبره‌ها دو قسمتی بوده که در قسمت بنا دارای دوازده ضلع و در قسمت کف دارای چهار ضلع مساوی است.
چهار نقش به‌طور متوالی بر روی اضلاع آن تکرار شده است. وجه تمایز این مقبره آن است که قسمت سردآبه به علت نزدیکی به رود ارس بر روی زمین احداث شده است. ( در سایر مقبره‌ها سردآبه زیرزمین است).
« خرابه گیلان »
مقبره خرابه گیلان در روستای جفای شهرستان اردوباد واقع شده است. این مقبره نیز مانند مقبره‌های دیگر،دو قسمتی بوده ولی بسیار جای تأسف است که از مقبره هشت ضلعی گیلان جز اندکی از نقوش و قسمت تحتانی آن چیز دیگری باقی نمانده است.
این بنا مربوط به قرن دوازدهم میلادی بوده و معمار آن معلوم نیست ولی فرم آن و نقوش موجود نشانگر نزدیکی آن به مقبره‌های معرفی شده است.
« سردخانه بوزخانا »
این بنا در خیابان اتابک لر و تقریباً در قسمت روبروی مجموعه امامزاده واقع است. احداث این بنا به قرن چهاردهم بر می‌گردد و آن گونه که از نامش پیداست محل نگهداری یخ و یا سایر محصولات بوده است تا جلوی فساد آن‌ها را بگیرد.
« خانقاه النیجه»
در روستای خانقاه در پانزده کیلومتری شهرستان جلفا، مقبره‌ای وجود دارد که نزد مردم نخجوان بااهمیت است. ارزش این بنا در نوع معماری آن نیست، بلکه ازآنجاکه این مقبره مربوط به نعیمی، استاد، شاعر و فیلسوف آذربایجانی است، مردم این سرزمین برای آن ارزش زیادی قائل هستند.
« پل گوزبل »
پل مزبور بر روی رودخانه (( الینجه چای )) و در قرن پانزده و شانزده میلادی احداث گردیده است. فرم هندسی طاق این پل به شکل محرابی بوده و از آهک و سنگ ساخته شده است. این پل یکی از چندین پل موجود در منطقه نخجوان می‌باشد.
« حمام اسماعیل خان»
این حمام در دوران صفویه احداث گردیده و در کنار مسجد زاویه و در خیابان حیدر علی‌اف واقع است.
در کنار این حمام مجسمه ((ددقورقود)) قرار دارد.
همچنین از جمله آثار و ابنیه‌های تاریخی و معماری نخجوان می‌توان به آثار ذیل اشاره نمود:
·مسجد جامع اردوباد در شهرستان اردوباد و مربوط به قرون وسطی
·مسجد جامع شهر نخجوان که در قرن 18 میلادی توسط حسین تبریزی و با معماری مشابه مسجد اردوباد ساخته شده است.
·آق بولاق نکروپولو در منطقه نکروپلو ( منطقه باستانی حفاری نشده) در شهرستان شاهبوز که بنای قدیمی آن به دوره آنتیک بر می‌گردد.
·آق سالنکروپولو در شهرستان جفا در ساحل رود الینجه چای
·آخورا نکروپولو در شهرستان شرور و مربوط به دوره آهن
·مسجد آمباراس در شهرستان اردوباد (بنایی با معماری تاریخی)
·آنچ نکروپولو در شهرستان شاهبوز و مربوط به دوره قرون وسطی
·قلعه بابک در شهرستان اردوباد و مربوط به دوره قرون وسطی
·بک احمد نکروپولو در شهرستان جلفا و مربوط به دوره آهن
·بنای باستانی بولگان نکروپولو در شهرستان بابک
·بنای تاریخی جمال‌الدین نکروپولو در شهرستان جلفا
·کاروانسرای جوغا در روستای گلستان واقع در شهرستان جلفا
·چاخان قلعه در 22 کیلومتری شهر نخجوان و مربوط به دوران تونج
·چالخان قلعه در شهرستان بابک و مربوط به دوران تونج –گورکانیان
·پل سنگی در روستای آلیشار و مربوط به قرون وسطی
·دیاورا نکرو پولو در شهرستان بابک و مربوط به دوران تونج
·بنای تاریخی مسجد دلبر در شهرستان اردوباد